Türk tarihinin gördüğü en büyük devlet adamlarından biri olan Nizam-ül Mülk'ün öldürülmesi meselesine değinmeden önce onun geçmişi hakkında biraz bilgi vermek gerekir.
Tus'da doğan ve asıl adı Hasan olan bu değerli büyük devlet adamının ailesi son derece zengindir, fakat daha sonra babasının işleri bozulunca aile bütün mal varlığını kaybetti. Annesi ise Nizam-ül Mülk daha çok küçük yaşta iken vefat etmiştir. Gençlik yıllarında kendinini ilme adayan bu devlet adamı öncelikle Arapça öğrenmiş, daha sonra fıkıh öğrenmekle son derece fazilet sahibi bir karaktere bürünmüş ve pek çok ''hadis'' ezberlemiştir.
Devlet işleri ve siyaset ilgisini çektikten sonra Horasan bölgesini dolaşmış ve burada bazı devlet adamlarının himayesine girmiştir. Gazneye gittiği zaman Sultan Alparslan'ın babası Çağrı beg'in Belh'deki işleri işe meşgul olan Ebu Ali b. Şadanla tanışmış ve bu olay onun hayatının dönüm noktası olmuştur. Şadan'ın yanında itibarını arttıran Nizam-ül Mülk yetenekleri ile ön plana çıktı. Ebu Ali b Şadan vefatı yaklaşınca o dönem de Melik'i olan Alparslan'a Nizam-ül Mülk'ü tavsiye etti. Bu tavsiyeye uyan Alparslan da daha sonraki dönem de bazı devlet işlerini Nizam-ül Mülk' e yaptırdı. Bu süreçten sonra Nizam-ül Mülk Selçuklu Devleti'nin tepe noktalarına kadar uzanan bir yolcuğa başladı, Alparslan'ın sultan olmasında önemli bir etkiye sahip olduğu için Sultan'ın ona güveni tamdı, bundan dolayı da daha sonra sultan olan Melikşah döneminde de vezirlik görevine devam etti.
Nizam-ül Mülk ismi ona Abbasi Halifesi Kaim b. Emirillah tarafından verilmiştir. Devlet düzenleyicisi anlamına gelir.
Melikşah- Nizam-ül Mülk Anlaşmazlığı
![]() |
Vezir Nizamül-Mülk Tasviri |
Dönem kaynaklarına bakarak Nizam-ül Mülk ve Melikşah arasında ki anlaşmazlıklara değinecek olursak; Nizam-ül Mülk'ün adamlarından olan İbn. Alan'ın Basra bölgesinde zenginleşmesinden rahatsız olan Melikşah bu adamını öldürtünce, Nizam-ül Mülk sultana küserek üç gün boyunca huzura gitmemişti. Bu hareketi Sultan'ı kızdırmış ve kınanmasına sebep olmuştu. Daha sonra Nizam-ül Mülk bu tavrından dolayı özür dilemek zorunda kalmıştır
![]() |
Sultan Melikşah |
Melikşah ile Nizam-ül Mülk'ün arasının açılmasının en temel sebeplerinden biri de Sultan'ın eşi Terken Hatun'dur. Terken Hatun, kendi oğlu olan Mahmut'un Melikşah'dan sonra sultan olmasını istiyordu fakat, Nizam-ül Mülk sultanın başka bir eşinden olan büyük çocuğu Berkyaruk'u destekliyordu. Bu nedenle Terken Hatun ile Nizam-ül Mülk'ün arası açıktı. Bir diğer devlet adamı olan Tacül Mülk de Nizam-ül Mülk'ün makamı olan vezirliği ele geçirebilmek için Terken Hatunla ittifak ediyor ve Mahmut'u destekliyordu. Terken Hatun'un Nizam-ül Mülk aleyhinde Melkşah'a konuşması sultanı epey etkilemiş ve Nizam-ül Mülk ile Melikşah'ın arası açılmıştır.
NİZAM-ÜL MÜLK'ÜN ÖLDÜRÜLMESİ
Nizam-ül Mülk, Merv belgesinin yönetimine kendi oğlu olan Osman'ı tayin etmiş, fakat bunu kabul etmeyen sultan bölgeye kendi adamı olan Kodan'ı şıhne olarak tayin etmiştir. Babasına güvenen Osman, sultanın adamı olan Kodan'ı hapse attırınca Melikşah, Nizam-ül Mülk'ün haddini aştığını düşünmüş ve ona mektup yazmıştır.
İkili arasındaki mektuplaşma şu şekilde gerçekleşmiştir;
Melikşah:
"Eğer saltanatta ve mülkünde ortağım isen bunun da bir hükmü ve kuralı vardır. Fakat benim emrimde isen o taktirde bunların şartlarına uymalısın, oğullarından her biri büyük bir ülkeyi istila etti ve büyük bir eyalete vali oldular. Bununla da yetinmediler devlet işlerine tecavüz ve müdahale ettiler. Önünde vezirlik alameti divitinin kaldırılmasını ve başından sarığının alınmasını ister misin?"
Eğer o (Sultan) benim saltanatta ve mülkünde ortağım olduğunu bilmiyor idiyse bilsin. Bugün bulunduğu makama benim fikir ve önlemlerimle geldi. Babasının öldüğü gün işleri asıl idare ettiğimi ve ona isyan edenleri nasıl cezalandırdığımı hatırlamaz mıdır? O zaman bana sımsıkı sarılır ve muhalefet etmezdi. Ne zaman işleri yoluna koydum, düzeni sağladım, herkesi ona itaat ettirdim, yakın ve uzak şehirleri fethettim. İşte o zaman işlemediğim günahları bana yükledi, hakkımda ki ihbarları işitir oldu, benim adıma ona söyleyiniz ki; başında ki o tacın varlığı bu divite bağlıdır, bu ikisinin iş birliği ve ittifakı istenilen her şeyin bağı ve her türlü ganimetin sebebidir. Bu divitin kapağını kapatırsam onun tacı da yok olur. Eğer bir değişiklik ve tedbire karar verdiyse önce gerekli önlemleri alsın, kapıyı çalmadan önce başına gelecekleri düşünsün ve dikkatli olsun.
![]() |
Nizamül-Mülk'ün Öldürülmesi |
NİZAM-ÜL MÜLK'ÜN KİŞİLİĞİ VE FAALİYETLERİ
![]() |
İş Bankası Yayınları'ndan Çıkan Siyasetname Baskısı |
Nizam-ül Mülk'ün ölümünün arkasındaki kişinin kim olduğu hala sırrını korumakla beraber şüpheliler listesine baktığımız zaman, Melikşah, Terken Hatun, yada Batıniler ile çok uğraşıp onları tasfiye etmeye çalıştığı için bizzat Hasan Sabbah tarafından öldürülme emrinin verilme ihtimali vardır.
Nizam-ül Mülk alim, dindar, merhametli, zeki, az konuşup çok iş yapan bir kişiliğe sahipti. İsfahan, Nişabur, Belh başta olmak üzere pek çok önemli Selçuklu şehirlerine Medreseler yaptırdı. Alimlere çok saygılı ve kendini övenlerden hoşlanmayan bir yapıya sahipti. Devrin din büyüklerinden olan Ebu Ali Farmezi yanına geldiği zaman kendi makamına onu oturtur kendisi de onun önünde diz çökerdi, bunu neden yaptığını soranlara da "Farmezi yanıma gelen diğer insanlar gibi beni övmez, benim hata ve kusurlarımı yüzüme vurarak kibrimi bastırır bu yüzden ona saygım sonsuzdur" demiştir.
Fakirleri yemeğe davet edip onlara yakın olmak Nizam-ül Mülkün adetlerindendir. Bu konuyla ilgili pek çok rivayet vardır ama kesinlik boyutu taşımaz.
![]() |
Antik Şark Klasikleri Baskısı |
Yazıma Nizam-ül Mülk'ün Siyaset-name adlı eserinin girişindeki sözle son vermek istiyorum;
"Küfr ile belki amma, zulm ile payidar kalmaz memleket"
Not: İlk yazım olduğu için acemiliğimi bastırmak adına yardım aldığım yazarlarımızdan Oğuzhan Can arkadaşıma sonsuz teşekkürler...
Kaynaklar:
■ Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, TKK, Ankara, 1995
■ İbnü'l Esir, El-Kamil Fi't Tarihi (Büyük Selçuklu Devleti Tarihi) Ark, İstanbul, 2013 ■ Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken, 2003 ■ Nizam-ül Mülk, Siyasetname, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2011
6 yorum:
Paylaşım için teşekkürler... Kaynakları yazmanız çok iyi olmuş.
Ömer Hayyam Melikşah a nedimilik yaptimi
hayır ne yazık ki öyle bir bilgi mevcut değildir.
Nizamülmülk'ü öldüren fedainin adı nedir ?
Nihavend bölgesinde deylemli Haşhaşi ebû tahir eyvanî(arranî) 16 ekim 1092 cuma gecesi şahne denen yerde sufî kılığına girerek iftardan sonra haremine giderken Vezir Nizâmü'l-Mülk'ün önüne geçip arzuhal vermek bahanesiyle ona yaklaşır ve arzuhali takdim eder. Vezir kağıdı okurken, ansızın hançeri onun göğsüne saplar ve kaçmaya başlar. Ayağı kaçarken çadır ipine takılıp düşünce, oradakiler yakalayıpbu haşhaşiyi öldürülür.
İbret verici bir hikayedir. Sık sık okurum
Yorum Gönder