Büyük Devlet Adamı:Nizam-ül Mülk ve Öldürülmesi

Türk tarihinin gördüğü en büyük devlet adamlarından biri olan Nizam-ül Mülk'ün öldürülmesi meselesine değinmeden önce onun geçmişi hakkında biraz bilgi vermek gerekir.
Tus'da doğan ve asıl adı Hasan olan bu değerli büyük devlet adamının ailesi son derece zengindir, fakat daha sonra babasının işleri bozulunca aile bütün mal varlığını kaybetti. Annesi ise Nizam-ül Mülk daha çok küçük yaşta iken vefat etmiştir. Gençlik yıllarında kendinini ilme adayan bu devlet adamı öncelikle Arapça öğrenmiş, daha sonra fıkıh öğrenmekle son derece fazilet sahibi bir karaktere bürünmüş ve pek çok ''hadis'' ezberlemiştir.

Devlet işleri ve siyaset ilgisini çektikten sonra Horasan bölgesini dolaşmış ve burada bazı devlet adamlarının himayesine girmiştir. Gazneye gittiği zaman Sultan Alparslan'ın babası Çağrı beg'in Belh'deki işleri işe meşgul olan Ebu Ali b. Şadanla tanışmış ve bu olay onun hayatının dönüm noktası olmuştur. Şadan'ın yanında itibarını arttıran Nizam-ül Mülk yetenekleri ile ön plana çıktı. Ebu Ali b Şadan vefatı yaklaşınca o dönem de Melik'i olan Alparslan'a Nizam-ül Mülk'ü tavsiye etti. Bu tavsiyeye uyan Alparslan da daha sonraki dönem de bazı devlet işlerini Nizam-ül Mülk' e yaptırdı. Bu süreçten sonra Nizam-ül Mülk Selçuklu Devleti'nin tepe noktalarına kadar uzanan bir yolcuğa başladı, Alparslan'ın sultan olmasında önemli bir etkiye sahip olduğu için Sultan'ın ona güveni tamdı, bundan dolayı da daha sonra sultan olan Melikşah döneminde de vezirlik görevine devam etti.
Nizam-ül Mülk ismi ona Abbasi Halifesi Kaim b. Emirillah tarafından verilmiştir. Devlet düzenleyicisi anlamına gelir.

Melikşah- Nizam-ül Mülk Anlaşmazlığı

Vezir Nizamül-Mülk Tasviri

Sultandan sonra en yetkili kişi konumunda olan Nizam-ül Mülk'ün sayıları 20.00'i bulan askerleri vardı ve kendi taraftarlarını (çocuklarını ve akrabalarını) kendi otoritesini korumak adına devletin çeşitli makamlarına getirtmiştir. Kendi ahbaplarından başkasına imkan vermeyen bu politikasından dolayı , etrafında onun aleyhinde muhalif bir gurup oluşmuştur. Öte yandan tüm bunlara rağmen Sultan Melikşah kendisinin başa geçmesinde büyük katkıları olan Nizam-ül Mülk'e büyük bir saygı duyuyor ve ona ''Peder'' diye hitap ediyordu.

Dönem kaynaklarına bakarak Nizam-ül Mülk ve Melikşah arasında ki anlaşmazlıklara değinecek olursak; Nizam-ül Mülk'ün adamlarından olan İbn. Alan'ın Basra bölgesinde zenginleşmesinden rahatsız olan Melikşah bu adamını öldürtünce, Nizam-ül Mülk sultana küserek üç gün boyunca huzura gitmemişti. Bu hareketi Sultan'ı kızdırmış ve kınanmasına sebep olmuştu. Daha sonra Nizam-ül Mülk bu tavrından dolayı özür dilemek zorunda kalmıştır

Sultan Melikşah

İkinci bir hadiseye değinmek gerekirse, Vezir Nizam-ül Mülk'e karşı olan Ebu'l Mehasin Melikşah'ın nedimi ve Nizam-ül Mülk'ün damadıdır. Ama buna rağmen Nizam-ül Mülk'ün başarısını çekememektedir. Her fırsatta Melikşah' a veziri şikayet eder. Bir şikayetinde de Nizam-ül Mülk ve yandaşlarının devlet malının onda birini yediklerini söylemiştir. Bu hadisenin kulağına gitmesi ile Nizam-ül Mülk bütün ordusunun ve teçhizatının katıldığı büyük bir şölen düzenlemiş ve bu şölene sultanı davet etmiştir. Şölen sırasında Melikşah'a ''Ben sana, babana ve dedene hizmet ettim. Bu bakımdan benim hizmet hakkım vardır, kulağıma gelen haberlere göre benim senin malının onda birini yediğim söyleniyor. Malını aldığım doğrudur, fakat aldığım malları vakıflara harcıyorum ki senin için bunlardan daha muazzam bir hatıra, daha büyük şükür ve cevap olamaz. İşte aldığım mallar ve sahip olduğum her şey gözlerinin önündedir. İstersen bunların hepsini al bana bir hırka bir zaviye yeter'' bu sözler üzerinde Melikşah duygulanır ve Ebu'ş Mehasin'in gözlerine mil çekilmesini ve Save kalesine hapsedilmesini emreder.

Melikşah ile Nizam-ül Mülk'ün arasının açılmasının en temel sebeplerinden biri de Sultan'ın eşi Terken Hatun'dur. Terken Hatun, kendi oğlu olan Mahmut'un Melikşah'dan sonra sultan olmasını istiyordu fakat, Nizam-ül Mülk sultanın başka bir eşinden olan büyük çocuğu Berkyaruk'u destekliyordu. Bu nedenle Terken Hatun ile Nizam-ül Mülk'ün arası açıktı. Bir diğer devlet adamı olan Tacül Mülk de Nizam-ül Mülk'ün makamı olan vezirliği ele geçirebilmek için Terken Hatunla ittifak ediyor ve Mahmut'u destekliyordu. Terken Hatun'un Nizam-ül Mülk aleyhinde Melkşah'a konuşması sultanı epey etkilemiş ve Nizam-ül Mülk ile Melikşah'ın arası açılmıştır.

NİZAM-ÜL MÜLK'ÜN ÖLDÜRÜLMESİ

Nizam-ül Mülk, Merv belgesinin yönetimine kendi oğlu olan Osman'ı tayin etmiş, fakat bunu kabul etmeyen sultan bölgeye kendi adamı olan Kodan'ı şıhne olarak tayin etmiştir. Babasına güvenen Osman, sultanın adamı olan Kodan'ı hapse attırınca Melikşah, Nizam-ül Mülk'ün haddini aştığını düşünmüş ve ona mektup yazmıştır.

İkili arasındaki mektuplaşma şu şekilde gerçekleşmiştir;

Melikşah:

"Eğer saltanatta ve mülkünde ortağım isen bunun da bir hükmü ve kuralı vardır. Fakat benim emrimde isen o taktirde bunların şartlarına uymalısın, oğullarından her biri büyük bir ülkeyi istila etti ve büyük bir eyalete vali oldular. Bununla da yetinmediler devlet işlerine tecavüz ve müdahale ettiler. Önünde vezirlik alameti divitinin kaldırılmasını ve başından sarığının alınmasını ister misin?"

Nizam-ül Mülk:

Eğer o (Sultan) benim saltanatta ve mülkünde ortağım olduğunu bilmiyor idiyse bilsin. Bugün bulunduğu makama benim fikir ve önlemlerimle geldi. Babasının öldüğü gün işleri asıl idare ettiğimi ve ona isyan edenleri nasıl cezalandırdığımı hatırlamaz mıdır? O zaman bana sımsıkı sarılır ve muhalefet etmezdi. Ne zaman işleri yoluna koydum, düzeni sağladım, herkesi ona itaat ettirdim, yakın ve uzak şehirleri fethettim. İşte o zaman işlemediğim günahları bana yükledi, hakkımda ki ihbarları işitir oldu, benim adıma ona söyleyiniz ki; başında ki o tacın varlığı bu divite bağlıdır, bu ikisinin iş birliği ve ittifakı istenilen her şeyin bağı ve her türlü ganimetin sebebidir. Bu divitin kapağını kapatırsam onun tacı da yok olur. Eğer bir değişiklik ve tedbire karar verdiyse önce gerekli önlemleri alsın, kapıyı çalmadan önce başına gelecekleri düşünsün ve dikkatli olsun.

Bu olaydan sonra Nizam-ül Mülk iyice gözden düşmüştür.

Nizamül-Mülk'ün Öldürülmesi

Sultan, 2. Bağdat seferi için yola çıktığında (Ekim 1092) beraberinde Nizam-ül Mülk, Terken Hatun ve Tacül-Mük de vardı. Onlar Nihavent yakınlarında konaklayıp iftar yaptıktan sonra Vezir Nizam-ül Mülk çadırına dönerken bir Batıni fedaisi tarafından verilen dilekçeyi almış, okurken de göğsüne aldığı bıçak darbesi sonucu kısa süre de hayatını kaybetmiştir. Öldüğünde 74 yaşında olan vezir uzun süre Selçuklu devletine hizmet etmiş, cenazesi İsfahan'daki Türbe-i Nizam'a gömülmüştür.

NİZAM-ÜL MÜLK'ÜN KİŞİLİĞİ VE FAALİYETLERİ

İş Bankası Yayınları'ndan
Çıkan Siyasetname Baskısı

Nizam-ül Mülk'ün ölümünün arkasındaki kişinin kim olduğu hala sırrını korumakla beraber şüpheliler listesine baktığımız zaman, Melikşah, Terken Hatun, yada Batıniler ile çok uğraşıp onları tasfiye etmeye çalıştığı için bizzat Hasan Sabbah tarafından öldürülme emrinin verilme ihtimali vardır.

Nizam-ül Mülk alim, dindar, merhametli, zeki, az konuşup çok iş yapan bir kişiliğe sahipti. İsfahan, Nişabur, Belh başta olmak üzere pek çok önemli Selçuklu şehirlerine Medreseler yaptırdı. Alimlere çok saygılı ve kendini övenlerden hoşlanmayan bir yapıya sahipti. Devrin din büyüklerinden olan Ebu Ali Farmezi yanına geldiği zaman kendi makamına onu oturtur kendisi de onun önünde diz çökerdi, bunu neden yaptığını soranlara da "Farmezi yanıma gelen diğer insanlar gibi beni övmez, benim hata ve kusurlarımı yüzüme vurarak kibrimi bastırır bu yüzden ona saygım sonsuzdur" demiştir.

Fakirleri yemeğe davet edip onlara yakın olmak Nizam-ül Mülkün adetlerindendir. Bu konuyla ilgili pek çok rivayet vardır ama kesinlik boyutu taşımaz.

Antik Şark Klasikleri Baskısı

Nizam-ül Mülk'ü değerli kılan en önemli eserlerinden biri de ''Siyâset-nâme'' adlı kitabıdır. Büyük vezir bu eserinde, hükümdarlara ve devlet adamlarına devlet yönetimi ve işleyişi hakkında hikayelere dayanarak öğütler vermektedir. Eserde ağırlık olarak üzerinde durulan konular; adil olunması, halkın çıkarlarının gözetilmesi, ve tebaaya zulüm edilmemesi meseleleridir. Nizam-ül Mülk bu eserini Melikşah'ın isteği doğrultusunda yazmıştır.

Yazıma Nizam-ül Mülk'ün Siyaset-name adlı eserinin girişindeki sözle son vermek istiyorum;

"Küfr ile belki amma, zulm ile payidar kalmaz memleket"

Tarihle Kalın...

Not: İlk yazım olduğu için acemiliğimi bastırmak adına yardım aldığım yazarlarımızdan Oğuzhan Can arkadaşıma sonsuz teşekkürler...

Kaynaklar:
■ Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, TKK, Ankara, 1995
■ İbnü'l Esir, El-Kamil Fi't Tarihi (Büyük Selçuklu Devleti Tarihi) Ark, İstanbul, 2013 ■ Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken, 2003 ■ Nizam-ül Mülk, Siyasetname, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2011